مباحثه در لغت به معنی بحث و گفتگو بر سر موضوعی یا مساله ای، بخصوص در مسائل علمی و نظری است. ⁽¹⁾ در اصطلاح عبارت است از بحث و گفتگوی دو یا چند نفر در اطراف موضوعی مشخص پس از تلقی درس از محضر استاد به منظور تثبیت مطالب آموخته شده و رفع شبهات و اشکالات.

جلسه مباحثه معمولا پس از اتمام جلسه درس و مرور طلبه بر مباحث و مراجعه به منابع تشکیل می گردد. کلاس استاد به گروههای مختلف تقسیم شده و هر گروه مرکب از دو یا چند نفر گرد هم می نشینند و یکی از آنها نقش استاد را در تدریس دوباره همان مفاهیم به عهده می گیرد و این آغاز مباحثه است. در ضمن تدریس، افراد گروه از جزئیات یا کلیات مطالب از او می پرسند، نسبت به گفته های او انتقاد می کنند و دلیل می خواهند، و بالاخره اگر در مباحثه سؤالات جدیدی پدید آید و گروه از عهده فهم آن برنیایند، آن را نزد استاد خویش برده و از طریق وی شبهه خویش را حل می کنند. ⁽²⁾

مباحثه در تعمیق فراگیری، رهیابی به نقاط ایهام و ایراد، تثبیت یادگیری و حفظ معلومات، توانایی در ارائه مطلب و تمرین عملی تدریس و دهها نکته دیگر، تاثیری بس ژرف و اساسی دارد. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای در این خصوص فرموده اند:

«سنت مباحثه، جزو بی بدیل ترین سنتها است. مباحثه، هنوز هم که هنوز است در مجامع فرهنگی جدید جا نیفتاده است. مباحثه یعنی تمرین استادی. استاد آن کسی است که وقتی می خواهد مطلبی را بیان کند، بر آن مسلط است، این نیست که فهمیده باشد، بلکه بر آن مسلط است. وقتی استاد درس می گوید، آدم کتاب را نگاه می کند، خیال می کند مطلب را فهیمده است، اما وقتی می خواهد به زبان بیاورد، می بیند لنگ لنگ است. مباحثه شما را به لنگی تان آشنا می کند و شجاعت و گستاخی تعلیم دادن می دهد، چون هم مباحثه تان، امروز شاگرد شما است و فردا هم شما شاگرد اویید و قشنگ گوش می دهید تا او برای شما خوب بیان کند.» ⁽³⁾

شیوه های مباحثه

مباحثه به چند روش صورت می گیرد که عبارتند از:

1- روش روخوانی: در این روش یک نفر از روی نوشته خود می خواند و دیگری گوش می دهد این نحوه مباحثه گر چه برای تبادل بعضی از اطلاعات علمی مناسب است اما برای دروس علمی حوزه چندان مناسب نیست و مورد توجه و استقبال حوزویان نیز نمی باشد بسیاری از فواید و ویژگیهای مباحثه نیز در این روش جایگاهی ندارد.

2- روش تقریر: در این روش یک نفر مطالب استاد و کتاب را که قبلا مطالعه کرده بدون نوشته برای طرف دیگر تقریر می کند و به سؤال های او هم پاسخ می دهد. طرف مقابل نیز سعی دارد به گفته ها و ادعاهای او اشکال کند و مطالب را به صورت مستدل و علمی از وی بخواهد. این امور موجب پیدایش بسیاری از فواید مباحثه و ویژگی های خاص آن است به همین جهت بسیاری از مباحثه های دو یا سه نفری حوزویان از این نوع است.

3- روش نقد و بررسی: در این روش افراد بعد از نقل کلمات استاد آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده و بعد از مراجعه به منابع دیگر به تفکر و تامل پیرامون آن می پرداند. این روش برای متعلمین دروس خارج موجب تقویت قوه استنباط می شود.

4- روش تحقیقی جمعی: در این روش چند نفر یک موضوع را انتخاب و مورد مطالعه و بررسی قرار می دهند آنگاه در یک جلسه علمی یافته های خود را با دیگران در میان می گذارند و نظرات همدیگر را جرح و تعدیل می کنند و از نظرات خود دفاع می کنند تا به واقع و حقیقت مطلب برسند. این روش بیشتر در بین صاحبان فضل و علم و کسانی که در زمینه موضوعی خاص به صورت تخصصی کسب علم می کنند، متعارف است. ⁽⁴⁾

آثار و فواید مباحثه

1- یادگیری بر اساس تصمیم و هدف

مطالب هر مباحثه، مشخص است و بدین لحاظ طلاب باید آن مطالب را فهمیده باشد اگر طلاب فرصت مطالعه قبلی را نداشته باشند ناچارند که در جلسه رسمی، گفتار استاد را با دقت بشنوند و یاد گیرند و اگر قبلا نیز مطالعه کرده باشند، تدریس استاد آنان را در مباحثه موفق تر می سازد و در نتیجه یادگیری به صورت یک امر اتفاقی و بدون هدف صورت نمی گیرد بلکه بر یک تصمیم قبلی و با هدفی معین انجام می شود.

2- تحکیم آموخته ها و یادآوری مجدد

در هر مباحثه، مطالب درس دوباره عنوان و شکافته می شود. بحث در مورد مفاهیم، نوعی تکرار نیست بلکه تحیکم و فهم عمیق تر مفاهیم است. مباحثه در این بعد نه تنها آن مفهوم خاص را در ذهن ماندنی تر می کند بلکه مفاهیم وابسته به آن را نیز تحکیم می کند و در خاطر نگه می دارد و امکان یادآوری آن مفاهیم را در آینده فراهم می سازد.

3- تقویت یادگیری

مباحثه همواره عامل اصلی در تقویت یادگیری بوده است. تمام آثاری که مباحثه دارد به نوعی یادگیری را تقویت می کنند اما تقویت به معنی مطالعه آموزشی آن بیشتر از دو جنبه صورت می گیرد: جنبه شخصی و جنبه گروهی. طلبه ضمن مباحثه به انواع برتری، استعداد و توانایی خود پی می برد این آگاهی، یک پاداش فوری است که بلافاصله یادگیری مطالب را در همان زمینه و در همان زمان مباحثه تقویت می کند. چنین است که طلبه به تدریج درمی یابد که استعدادها و توانایی هایش در یک زمینه ویژه، افزون تر می شود و بالاخره با هر بار مباحثه باز در همان زمینه تقویت می شود و استمرار این روند در شکل گیری آموخته های او به سوی یک یا چند نگرش کلی مؤثر می افتد.

جنبه تقویت یادگیری در ارتباط با گروه مباحثه نیز اهمیت فراوان دارد. در هر مباحثه که طلبه در تدریس مطالب یا عرضه سئوالات و ایراد اشکالات موفق شود و در یادگیری آن مطلب در همان جلسه مباحثه تقویت می شود.

4- بروز استعداد و شکل گیری گرایش

بر اثر عامل تقویت، استعدادهای طلبه به تدریج و در طول مباحثات مختلف رخ می نماید و او خویشتن را در یکی از علوم اسلامی در یک یا چند مهارت علمی تواناتر می یابد.

معمولا کشف استعدادها با تحقیق و مطالعه اضافی طلبه در آن زمینه ها همراه است. و این فعالیت وی را کم کم به سوی گرایش های خاصی در آن زمینه ها می کشد. پیشرفتهایی از این دست از سوی سایر طلاب نیز پذیرفته می شود و به همین لحاظ طلبه ای مستعد و فاضل پس از یک مرحله از درس، از سوی طلاب متقاضی دعوت به تدریس یا مباحثه می شود. اغلب مدرسان به نام مدارس علمیه از چنین مسیری گذشته و از این گزینش گروهی آموزش، برخوردار بوده اند.

5- دقت و سرعت عمل

طلابی که در مباحثه حاضرند، برای ادامه کار خود ناچارند به تمام مطالبی که طرح می شود، چه در جزئیات و چه در کلیات با دقت تفکر کنند و آن مطالب را با گفتار استاد خویش و نیز آموخته های خود بسنجند، به هم مباحثه خود اعتراض کنند و دلیل بخواهند و چون جریان مباحثه به تندی ادامه دارد. طلاب به تدریج شیوه های دقت و روش های یافتن نقاط ضعف، طرز پیدا کردن مطالب بی منطق، فراموشی ها و مانند آنها را می آموزند و این گونه دقت و مهارت در مباحثات طلاب را در سرعت گرفتن در انتقال مفاهیم و توانایی قضاوت منطقی و سریع، یاری می دهد.

6- تمرین مدرسی

طلبه ای که در مباحثه نقش استاد را ایفا می کند، نه تنها باید مطالب آن درس را بداند بلکه باید بتواند آنها را تدریس کند و هر لحظه منتظر سؤالات تازه، انتقادات و ایرادات مختلف باشد و آنها را هم جواب گوید.

حفظ و برگردان مطالب درسی نمی تواند طلبه را در مباحثه موفق کند، از اینرو وی ناگزیر است ضمن آنکه مطالب را به گونه آموزشی آن طرح می کند، مهارتهای مدرسی را در ارتباطات مباحثه ای به کارگیرد.

بدین لحاظ اغلب طلاب در حضور استادان در جلسات رسمی درس علاوه بر دقت در محتوای درس به کیفیت آموزش مطالب درس و شیوه های تدریس استاد خویش نیز متوجهند و از آن الگو می گیرند.

بدینگونه، نمونه ای از کلاس درس به صورت جلسه مباحثه ایجاد می شود و در این کلاس نمونه طلاب به تمرین مدرسی می پردازد. چنین تمرینات خودبخود طلاب را قادر می کند که بعضی درسها را عینا مانند استاد خویش تدریس کنند و عملا در یک مدرسه علمیه، تدریس درس خاصی را عهده دار شوند.

7- ایجاد و تحکیم مناسبات گروهی

مباحثه یک رویداد گروهی است که در آن دو یا چند نفر در یک زمینه مشخص با هم ارتباط می یابند و به کمک هم هدف ویژه ای را تعقیب می کنند اگر چه هدف مباحثه، آموزش از طریق مناسبات گروهی است اما تنها یک ارتباط خشک علمی را ایجاد نمی کند، ارتباطی انسانی و اخلاقی را نیز به وجود می آورد و این ارتباط طلاب را به شناخت تازه ای از رفتار، پندار و سطح دانش و مهارت های همدرسان می کشد و کاشف پیوندهای مشترک بین طلاب و زاینده ارتباطات انسانی ویژه ای می شود که حاصل آن آموزش زندگی و نظام طلبگی است.

8- انتقال و تعمیم مهارت و دانش

در هر مباحثه طلاب آزادند که در موارد نقض شده ایراد اشکال کنند، انتقاد نمایند و یا نظر خویش را عرضه کنند. این الگو ضمن زندگی آموزشی آنان به قدری تقویت و تحکیم می شود که اغلب طلاب آن را به موارد غیر آموزشی نیز انتقال می دهند. شیوه های درست اندیشیدن، عرضه مطالب، تیزنگری و سرعت قضاوت و بیان منطقی و کاربرد آنها که در مباحثه از ارکان اصلی است به موارد غیر درسی نیز گاهی انتقال می یابد و تعمیم داده می شود و طلبه مستعد شیوه های موفق آموزشی را به آن موارد پیوند می زند و یا تطبیق می دهد مهارتهایی چون وعظ و خطابه، اصول مدرسی، مناظره و جز آنها نیز در حین مباحثات درسی در بعضی طلاب پایه ریزی می شود.

.............................................................................

پی نوشت ها:

1- لغت نامه دهخدا، ج 28، ص 200.

2- پژوهشی در نظام طلبگی، مهدی ضوابطی، ص 182.

3- حوزه و روحانیت در آینه رهنمودهای رهبری، ج 2، ص 24 و 25.

4- روزنامه جمهوری اسلامی (27/10/1378)، مقاله آقای حسین شفیعی زاده، (صفحه حوزه (با اضافات))

برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی حوزه (www.hawzah.net)