در کلام عربی دو نوع مصدر داریم که در جا های مختلف به کار می روند. سوال اینجاست که چه نیازی به دو نوع  مصدر بوده؟ ایا می توان این دو نوع مصدر را به جای یکدیگر به کار برد یا خیر؟ ایا مصدر موول دقیقا همان معنای مصدر مصرح را دارد؟

طبیعتا، هم از لحاظ معنایی و هم از لحاظ لفظی و استعمالی فرق هایی فهمیده می شده که می بینیم در کلام بلیغ گاهی از مصدر موول و گاهی از مصدر مصرح استفاده می شود. در یک دسته بندی فرق های معنوی و لفظی را بر اساس کتاب الاشباه و النظائر جناب سیوطی بیان می کنیم.

تفاوت های معنوی:

۱. در مصدر موول متکلم قصد خود را به نحو صریح تری بیان می کند به این معنا که مشخص است  فاعل یا مفعول کیست و نسبت بین چه اجزائی است اما در مصدر مصرح به صورت مجمل اشاره شده و نمی توان در بعضی موارد منظور را صریحا فهمید.

۲. در مصدر موول زمان وقوع حدث مشخص است زیرا أن مصدریه بر سر فعل مضارع وارد می شود و صله أنّ هم می تواند مشتمل بر فعلی باشد، و صیغ مختلف فعل زمان وقوع حدث (ماضی، حال، مستقبل) را بیان می کنند به خلاف مصدر مصرح که تنها دلالت بر حدث دارد بدون دلالت بر زمانی معین.

امثال:

۱. اعجبنی خروجک = خارج شدنت مرا به شگفت اورد

۲. یعجبنی أن تخرج  =  خارج شدنت در زمان حال مرا به شگفت آورد (اینکه خارج می شوی مرا به شگفت می آورد)

۳. اعجبنی أنّک خرجت = خارج شدنت در زمان گذشته مرا به شگفت آورد (اینکه خارج شدی مرا به شگفت آورد)

۴. یعجبنی أن تضرب زیدا =  زدن تو زید را  الان  مرا به شگفت می آورد (اینکه زید را می زنی مرا به شگفت می آورد)

۵. اعجبنی ضرب زید = زدن زید مرا به شگفت آورد/زده شدن زید مرا به شگفت آورد

   در این مثال: مشخص نیست که زید نائب فاعل ضرب است یا مفعول آن و مجمل گفته شده اما در مثال قبل (۴) کاملا تصریح می شود که مصدر معلوم است و زید مفعول است.

۶. اعجبنی ضربک زیدا = زدن تو زیدرا مرا به شگفت آورد

۷. اعجبنی أنّک قائمٌ = اینکه تو قائم هستی مرا به شگفت آورد (قائم بودن تو مرا به شگفت آورد)

۸. اعجبنی کونک قائما= قائم بودن تو مرا به شگفت آورد

نکته: همانگونه که در مثال ها مشاهده شد این دو تفاوت در همه موارد وجود ندارد یعنی امثال : «اعجبنی أنّک قائمٌ» با مصدر مصرح آن یعنی :«کونک قائما» از این دو جهت یکی هستند ،وضوح هردو به یک اندازه است و همچنین هیچ یک زمان معینی را بیان نمی کنند. اما تفاوت لفظی و استعمالی دارند لذا اینگونه نیست که تفاوت هایی که ذکر میشود  در همه موارد وجود داشته باشد بلکه در مجموع در هر مثالی، بعضی از این تفاوت ها می توانند وجه اختیار یک نوع باشند.

تفاوت های لفظی:

۱. حذف حرف جر قبل أن و أنّ مطرد است ولی قبل از  مصدر مصرح حذف حرف جر جایز نیست لذا است که:

۱. در باب مفعول له می گویند در صورت عدم اتحاد زمانی یا فاعلی مصدر با عامل می توان از مصدر موول استفاده کرد به خلاف  مصدر صریح که در این حالت نیاز به حرف جر دارد.

• جئتک لرغبتک فیّ # جئتک رغبتک فیّ
• جئتک أن ترغب فیّ

نکته: باید توجه داشت که بعضی مصدر مصرح بودن را از شروط مفعول له می دانند و امثال: «جئتک أن ترغب فیّ» را از موارد قیاسی منصوب بنزع خافض  می دانند.

۲. و همچنین در باب تحذیر گفته می شود استخدام مصدر صریح بدون «واو» یا «من» جایز نیست ولی مصدر موول ، مجرد از این دو حرف هم استعمال می شود

• إیاک و حذف الارنب
• إیاک أن تحذف الارنب

۲. مصدر موول منعوت واقع نمی شود از این جهت می گویند شبیه به ضمیر است

۳. مصدر موول نمی تواند نیابت از ظرف زمان بکند برعکس مصدر صریح

• جئتک صلاة العصر # جئتک أن تصلی

۴. مصدر موول نمی تواند مفعول مطلق باشد ولی مصدر صریح مفعول مطلق واقع می شود

• ضربت زیداً ضربا # ضربت زیداً أن ضربت

نکته: این خلاصه ای از کتاب الاشباه و النظائر باب «ذكر ما افترق فيه المصدر و (أن) و (أنّ) وصلتهما» بود که تطبیق تعدادی از مثال ها و همچنین نکاتی که در بین ذکر شده اضافه شده اند در ضمن جناب سیوطی همه اقوال مختلف چه مورد قبول و چه مردود را در الاشباه و النظائر آورده اند ولی در اینجا فقط آنچه پذیرفته شده آورده شده.

نویسنده: علی دلجور