متن زیر برگرفته از مصاحبه سرکار خانم بنت الهدی افشاری نژاد رودسری (استاد، مشاور و روانشناس حوزوی و عضو انجمن تعلیم و تربیت حوزه علمیه قم) با خبرگزاری حوزه می باشد که توسط آموزش تکمیلی فقه و اصول مدرسه شهیدین (ره) جهت استفاده طلاب مدرسه منتشر شده است:

مقدمه:

با توجه به شرایط کرونایی در کشور، متاسفانه طلاب عزیز به خاطر دوری از فضای مدرسه، دچار کاهش انگیزه شده اند، که البته این کاهش انگیزه، فارغ از بحث کرونا در برخی از طلاب ریشه دوانده و مشکلات عدیده تحصیلی را در پی داشته است. لذا شناخت علل کاهش انگیزه های طلاب و شناخت راهکارهای حل آن برای مدیران و طلاب محترم ضروری است.

نکته اول آنکه طلاب عزیز نباید از اهمیت تحصیل و پژوهش و تلاش برای تهذیب نفس غافل شوند. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی می فرمایند: «نوجوانان و جوانان را دریابید برای این که آن ها سریع تر از دیگران به کارهای خیر روی می آورند»؛ از آن جا که عموم طلاب و دانشجویان و محصلان در همین سن و سال هستند، لذا بر اساس فرمایش حضرت رسول(ص)، ما باید زمینه رشد و شکوفایی این ها را در چه در بحث علم آموزی و چه مباحث اخلاق و معرفت فراهم کنیم. البته این هنرمندی مدیران و مسئولان حوزه و دانشگاه را می طلبد و این که در یک نظام مهندسی و بر اساس برنامه هدفمند، قابلیت طلاب و دانشجویان را شناسایی کرده و بر اساس تفاوت های فردی شان، زمینه رشد خلاقیت ها را در آن ها مهیا سازند. یکی از رموز مهم موفقیت این است که در نظام آموزشی، دروس کاربردی و بر اساس نیازهای روز جامعه باشد. یکی از مسایل بسیار مهم در افزایش انگیزه آن ها این است که به اصل نیاز سنجی در فرآیند تحصیل توجه کافی داشته باشیم.

تفاوت انگیزه های تحصیلی در حوزه و دانشگاه:

واقعیت آن است که در بین دانش آموزان و دانشجویان معمولاً انگیزه ها، بیرونی است؛ یعنی برای کسب نمره و مدارج بالاتر است و این که فرد بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه، یافتن شغل مناسب و به تبع آن کسب درآمد خوب برایش بسیار مهم است. اما انگیزه ها بیشتر در حوزه، درونی است، ضمن آن که آنچه باعث رشد و ترقی و پیشرفت تحصیلی می شود، انگیزه های درونی است که متاسفانه در نظام آموزشی مرسوم کمتر به آن توجه شده است. از این رو تأکید بر این است که باید افراد خودشان نسبت به این انگیزه ها و برانگیختن آن ها اقدام کنند. البته برای هر فرد ممکن است تفاوت های در این باره مطرح باشد، لکن اگر انگیزه از درون فرد بجوشد، قطعاً ثمرات بیشتر و بهتری هم دارد.

اهمیت تعیین هدف و نقطه آرمانی:

نکته نخست، اهمیت تعیین هدف و نقطه آرمانی در وجود فرد است. هر کسی باید در زندگی خود یک سندچشم انداز داشته باشد که این می تواند به شکل روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه و حتی بالاتر ده ساله یا در طول عمر ترسیم شود. این که مثلاً وقتی از طلبه می پرسیم که بعد از پنج سال یا ده سال می خواهی به کدام نقطه برسی بتواند بگوید که مثلاً می خواهم مدرس یا مبلغ یا محقق بشوم و در فلان عرصه ها به کار مشغول باشم.

می بایست در رشته های تخصصی نیز این هدف گذاری صورت گیرد، چرا که گاهی اوقات دیده می شود که طلاب در سال های متمادی به شکل عمومی درس هایی می خوانند که بر اساس استعداد یا علاقه شان نیست. لذا باید زمینه ای فراهم باشد که طلبه ها بر اساس توانمندی و علاقه و استعداد در رشته های مناسب به تحصیل بپردازند و بدین وسیله سریع تر وارد حیطه تخصصی شوند تا مهارت او نیز به مرور زمان در رشته مورد نظر افزایش یابد.

طبعاً وقتی بر اساس آگاهی تعیین هدف می کنیم این مهارت بر اساس نیروی خودآگاهی فرد، رشد می یابد و لذا فرد بهتر مسئولیت انتخاب خود را می پذیرد و ان‌شاءالله در رسیدن به هدف بسیار سریع تر به موفقیت نائل می شود، ضمن آن که خواه ناخواه باید بپذیریم که مرتب از این شاخه به آن شاخه پریدن، باعث تلف شدن توان و استعداد ها می شود.

برنامه ریزی صحیح و مدیریت زمان:

در این باره نیاز به مدیریت مطلوب زمان داریم که این مساله به خصوص در جلسات مشاوره گفته می شود که برنامه ریزی صحیح بسیار مهم است نه صرف برنامه ریزی کردن. همچنین نباید از یاد ببریم که مشاوره تحصیلی صرفاً برای انتخاب رشته نیست، بلکه با کمک مدیریت زمان راه برنامه ریزی صحیح را نشان می دهد.
اهمیت درک زمان و ارزش والای آن برای یک طلبه و دانشجو، مساله ای نیست که بخواهیم از کنارش به راحتی بگذریم. همه انسان ها علی السویه از نعمت زمان بهره مند هستند و این لطف حق تعالی است که به همه این نعمت عمر را داده است، چرا که این طور نیست که بگوییم فی المثل کسی که پولدار است نعمت عمر و زمان را توانسته به دست بیاورد و فرد فقیر نتوانسته، بلکه بدون هزینه، خداوند این سرمایه عمر را در اختیار ما قرار داده و ما باید به درستی از آن استفاده کنیم.

اگر عمر تلف شود برگشت ناپذیر است، کما اینکه امیرالمؤمنین علی(ع) می فرماید: «فرصت های عمر مثل ابرهایی است که می گذرد و برگشت ناپذیر است». از سویی برای استفاده بهینه از زمان نیاز به افق های نزدیک و دور داریم و این که بر اساس این افق ها برنامه ریزی مطلوب داشته باشیم.

دوراندیشی و عاقبت نگری:

یکی از ویژگی های انسان مؤمن، دوراندیشی و سنجیدن عواقب کار خویش است. گاهی اوقات افراد می خواهند صرفاً در یک بُعد یا جهت رشد کنند و حال آنکه باید همه جانبه نگر باشند و سعی کنند مهارت های دیگری در کنار مهارت اصلی خویش کسب کنند، چرا که در مراحل مختلف زندگی به کار آن ها می آید.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که ما باید بتوانیم آینده و رویدادها را پیش بینی کنیم و حتی در زمینه شغل و رشته تحصیلی این مساله بسیار مهم و کلیدی است. گاهی برخی از طلاب می گویند که ما برنامه ریزی داریم، اما چرا همیشه زمان کم می آوریم؟ این صحبت نشان می دهد که برنامه ریزی صحیح نبوده و خلاف توان خود این کار را انجام داده اند و لذا نیاز به یک اصلاح در برنامه ها و فعالیت هایشان احساس می شود. به عبارت دیگر، گاهی اوقات برنامه ریزی ها بر اساس استعداد و توان و اهداف نیست و نشان می دهد که دوراندیشی و آینده نگری در آن لحاظ نشده است، ضمن آن که تجربه نشان داده کسانی که تفکر انتزاعی خوبی دارند می توانند عاقبت اندیشی هم داشته باشند.

توجه به اصل نیازسنجی؛ لازمه حفظ انگیزه های علمی:

فرد باید بتواند در سایه در نظر گرفتن افق دور و نزدیک، کاری کند که به مرور زمان از انگیزه های او کاسته نشود و در نهایت بداند که می خواهد به کدام نقطه برسد و این مساله مستلزم آن است که در درس خواندن به اصل نیازسنجی توجه شود و این که قرار است این درس و آموخته ها در کجای زندگی یا ارتباط با دیگران و به طور کلی در جامعه به کار او بیاید، ضمن آن که به هر حال همه علوم ـ چه علوم نظری و چه علوم عملی، ـ  باید نتیجه کاربردی داشته باشند.

یکی از مسایل مهم این است که گاهی اوقات افراد عزت نفس خوبی ندارند و شاید دچار خودکم بینی هم هستند و حال آن که اگر عزت نفس و اعتماد به نفس درست وجود داشته باشد، فرد خود را لایق کمال می داند و در این مسیر از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نمی کند و از سویی احساس شایستگی در فرد تبلور بیشتری یافته و به این وسیله زمینه رشد و تعالی او بهتر از قبل فراهم می شود.

تأکید مستمر و همیشگی بر تهذیب نفس:

نکته مهم بعدی ناظر به بحث اخلاق و تهذیب است که در کلام نورانی اهل بیت(ع) و تأکیدات بزرگان و اساتید بسیار از آن شنیده ایم اما در عمل گاه دچار غفلت و کم توجهی هایی هستیم، ضمن آن که از یاد نبریم که تذکرات در این خصوص هر چند تکراری باشد اما همیشه لازم است تا انسان با تهذیب نفس بتواند جلوی انحراف را در وجود خود بگیرد. این مساله همچنین باعث می شود که انگیزه های درونی و معنوی ما نیز ارتقا یافته و در مسیر خواست خدا حرکت کنیم که به خصوص برای یک طلبه این مساله از جمله مهم ترین بایسته ها به شمار می رود.

اگر به آموزه های قرآنی و کلام اهل بیت(ع) نیز دقت کنیم به خوبی متوجه می شویم که اول بر تزکیه و سپس بر تعلیم تأکید شده است، چرا که تزکیه بر علم آموزی مقدم است. در وصیت نامه سیاسی و الهی امام خمینی(ره) نیز بر این نکته محوری تأکید شده که اگر محصلی می خواهد به سمت علم قدم بردارد باید پیشتر از آن دو قدم به سمت تهذیب نفس خویش گام بردارد. امام خامنه ای نیز بارها به جوانان به توصیه معروفشان یعنی تحصیل و تهذیب و ورزش را بیان فرموده اند که صد البته این ها باید در کنار هم باشند، چرا که بدون هر کدام، فرد ممکن است آسیب ببیند.

در روایت داریم « اگر یک عالِمی فاسد شود، عالَمی را می تواند فاسد کند»، چرا که ضرر عالِم بدون تهذیب نفس به مراتب بیشتر از فرد مهذب بدون دانش است، به این خاطر که علمی که با تهذیب همراه باشد به تخصص توأم با تعهد تبدیل می شود و همین هم در جامعه پیش برنده کارهاست.

سبک زندگی طلبگی:

در واقع ما در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و در فضای علمی نیاز به انسان متعهد و مسئولیت پذیر داریم که در به خصوص فضای طلبگی باید این نکته حتماً رعایت شود و از سویی هر چقدر که طلاب عزیز، علمشان بالاتر می رود سعی کنند تواضع و تهذیب و اخلاق آن ها هم ارتقا یابد و رفتارهایش و در کل سبک زندگی شان بیشتر از سایر اقشار جامعه، رنگ و بوی قرآن و اهل بیت(ع) داشته باشد که اگر این طور شد، قطعاً در زندگی فردی و اجتماعی و خانوادگی نیز موفق تر خواهند بود.

در روایت داریم که زمان را به چند بخش تقسیم کرده و حتماً بخشی را به عبادت و مناجات و تلاش برای تهذیب نفس اختصاص بدهید و از سویی به خصوص طلاب لازم است که وقت های بیهوده را شناسایی کرده و برایش برنامه ریزی کنند.

سارقین زمان:

اگر فرد بتواند از همه لحظات عمر خود به درستی و به خوبی استفاده کرده و سارقین زمان را شناسایی نماید، قطعاً در امر تحصیل و تهذیب بسیار موفق خواهد بود. واقعیت آن است که امروز شبکه های اجتماعی، بیهوده گردی در فضای اینترنت یا تماس های تلفنی بی جهت و نیز مشاهده هر برنامه تلویزیونی یا گشت و گذار بدون هدف و غیرلازم، از جمله سارقین زمان به شمار می روند که این ها را باید با نگاه چالشی مورد توجه قرار داده و سارقین زمان را کنار زد، چه آن که رعایت همین مساله می تواند در ایجاد انگیزه ها و ارتقای آن ها نیز بسیار مفید و مؤثر باشد.

طلاب گرانقدر باید به استعدادیابی و ایجاد انگیزه های درونی و تعیین هدف و به خصوص تزکیه نفس توجه ویژه ای داشته باشند، تا در مسیر تبیین و نشر آموزه های مکتب اهل بیت(ع) به خوبی به ایفای نقش بپردازند.