بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از گردنه های پر پیچ و خم تحصیل در حوزه و به اصطلاح دوران بحران، دوران سطح دو، یعنی پس از اتمام پایه ششم است. چند عامل موجب بحرانی شدن این مقطع می شود؛ اول اینکه طلبه پس از شش سال برنامه منسجم و سنگین و آشنایی اجمالی با علوم مختلف حوزوی از ادبیات عرب، منطق، بلاغت، تفسیر، کلام، فقه و اصول، حالت استغنای علمی در خود احساس کرده و خود را عالم و متخصص دینی می انگارد؛ دوم اینکه طلبه با مقایسه خود با همسالانی که وارد دانشگاه شده و مدرکی اخذ کرده و احیانا جایی مشغول به کار شده اند، در خود احساس خسران و عقب ماندگی و تاخیر در به ثمر نشستن زحمات را دارد؛ سوم اینکه سن اکثر طلاب در این مقطع به خاطر اینکه از دیپلم وارد حوزه شده اند، به سن ازدواج رسیده، ولی با این حال می بینند با شهریه حوزه، قادر به تشکیل خانواده نمی باشند.

در کنار این عوامل، تبلیغات گسترده و جو غالب در حوزه مبنی بر وجود بیش از اندازه فقیه در حوزه و سنگین بودن متون مکاسب و رسائل به عنوان درس های اصلی سطح دو و احساس کاربردی نبودن مطالب آن در عصر حاضر، موجب فقه گریزی طلاب و ترک ادامه تحصیل دروس متداول حوزه شده است، به گونه ای که تعداد قابل توجهی از طلاب در پایه های هشتم یا نهم متوقف می شوند.

این همان دوران بحران و مقطع حساس طلبگی است، که طلبه ها را به این سو و آن سو می کشاند. در این میان گروهی به سمت مراکز تخصصی حوزه و یا دانشگاه ها رو می آورند؛ گروهی دیگر با انتخاب شغلی ـ گاها نامناسب با شئون طلبگی ـ و صرفا شرکت در امتحانات آخر سال، آن هم با مطالعه شروح و حواشی در شب امتحان، این دوران را سپری می کنند. گروه سوم با فراری بودن از برنامه های مدارس و حضور و غیاب، به خوابگاه ها رو آورده و با شرکت چند خط در میان در دروس آزاد، آن هم برای حلال شدن شهریه، گذران عمر می کنند. برخی هم جذب ادارات و مراکز دولتی شده و به طور کلی با حوزه قطع ارتباط کرده و گاها زیّ و شکل ظاهری آنان نیز استحاله می شود و در نهایت تعداد اندکی، با گرایش به سمت مراکز تخصصی فقهی، یا شرکت مداوم در درس های آزاد، دروس حوزه را با دقت و تعمیق لازم تحصیل می کنند.

چگونه می توان از این بحران گذشت؟ چاره کار چیست؟ چگونه می توان این درد عمیق حوزه که تمام دغدغه مندان را آزار می دهد، درمان کرد؟

به نظر می رسد درمان این درد نیازمند چند راهکار است، که به دست یک نفر یا گروه یا مسئول قابل حل نیست و می بایست با مشارکت مراجع عظام تقلید، مسئولین مرکز مدیریت، مدیران مدارس و طلاب انجام گیرد.

ابتدا می بایست مدیران مدارس علمیه، با برگزاری کلاس های آموزشی، در پایه ششم، چند مطلب را به طلاب این دوره قبل از ورود به دوران بحران آموزش دهند. اول اینکه علم آنان به مباحث مورد نیاز در مقابل جهل آنان بسیار ناچیز است. دوم اینکه ضرورت های مورد نیاز حوزه و جامعه و راه های ادامه تحصیل در رشته های تخصصی مختلف چیست، سوم اینکه فقه و اصول چه ضرورت و نقشی در تمامی رشته های علوم انسانی دارد و اینکه اجتهاد نسبی برای اکثر طلاب لازم است. وقتی این مسایل به خوبی تبیین شود، طلاب با چشم باز و علم و آگاهی به رشته ای از رشته های حوزوی علاقه نشان می دهند.

سپس از میان طلاب استعداد سنجی شود و پس از استعداد سنجی، افراد مستعد و علاقمند برای ادامه فقه و اصول و رسیدن به مرحله اجتهاد، از پایه هفتم در مراکز فقهی ثبت نام شوند و با رایزنی با مراجع عظام تقلید، با پرداخت شهریه مناسب و نسبتاً بیشتر از عموم طلاب، شرایط ادامه تحصیل بدون دغدغه مالی را برایشان فراهم کنند و بقیه طلاب نیز بسته به استعداد و علاقه، به رشته های دیگر رهنمون شوند، اما می بایست ارتباط آنها با درس های فقه و اصول قطع نشود.

لازم است اساتید مجرب و توانمند به مراکز فقهی جذب شوند تا ضمن تبیین اهمیت آشنایی با متون سنگین فقهی و اصولی و بیان اهمیت و نقش اجتهاد در علوم اسلامی، با دقت کافی متون مهم درسی را به طلاب آموزش دهند؛ همچنین می بایست امکان ادامه تحصیل در درس خارج در همان مراکز، با حضور اساتید بلند پایه به صورت کلاس های خلوت با امکان پرسش و پاسخ و ارائه درس توسط طلاب، با انتخاب موضوعات به روز و مورد نیاز و کاربردی فراهم آید.

لزوم بازنگری در متون درسی ـ به ویژه برای این مقطع ـ جای خود را دارد، اما همانگونه که مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) تاکید دارند، تا وقتی که متون درسی تغییر نکرده، طلبه می بایست متون فعلی را با دقت های طلبگی فرا بگیرد.

مدیریت محترم مدرسه شهیدین حضرت حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی (زید عزه) شاید یکی از اولین کسانی باشد که این خلأ را احساس کرده و در ابتدای دهه هفتاد با راه اندازی دوره فقه و اصول در مدرسه، همین هدف را دنبال کرده اند. این ایده اکنون به حوزه سرایت کرده و حدود 40 مرکز فقهی در قم راه اندازی شده است و همین مراکز از مهم ترین بازوهای عملیاتی شدن این راهکارند.

مدرسه علمیه شهیدین (ره)، که ادامه دهنده راه حوزوی شهید مظلوم آیت الله بهشتی (ره) و شهید والامقام آیت الله قدوسی (ره) است، در کنار این مهم، بر ضرورت آموزش زبان عربی و انگلیسی برای طلاب نیز تاکید داشته و پژوهش و مقاله نویسی و به طور کلی دست به قلم شدن را از همان سال اول طلبگی برای طلاب لازم و ضروری دانسته است.

آموزش این امور جنبی در کنار دروس سنتی حوزوی می تواند تاثیر بسزایی بر روحیه طلاب بگذارد؛ چرا که آموزش زبان عربی و انگلیسی شرایط تبلیغ در عرصه بین الملل را برای طلاب فراهم می کند و توانایی مقاله نویسی به طلبه کمک می کند تا بتواند یافته ها و حرف های نوی خود را به اشتراک بگذارد؛ همانگونه که هر گونه زمینه افاده از قبیل تدریس در مقاطع پایین تر و یا حتی نظارت بر مباحثه طلاب پایین تر در ایجاد انگیزه بیشتر در طلاب موثر است.

افزون بر آنچه گفته شد ایجاد مجلات دیواری یا گروه های فضای مجازی برای درج مطالب علمی کوتاه (یک صفحه ای) نیز از دیگر زمینه هایی است که می تواند احساس مفید بودن را در طلاب تقویت نماید.

بنابراین می توان این دوران بالطبع بحرانی را با اطلاع رسانی و آموزش طلاب و برنامه ریزی صحیح برای آنان مدیریت کرد.

مدیریت دوره فقه و اصول
مدرسه علمیه شهیدین
۱۳۹۷/۷/۳۰